નક્સલવાદી ખેડૂત સંઘર્ષ અને તેના બોધપાઠ

-રાજેશ ત્યાગી/ ૨૫/૦૧/૨૦૧૪
-અનુવાદ: કલ્પેશ ડોબરીયા


નક્સલવાદી ખેડૂત સંઘર્ષ, ભારતમાં  માઓવાદની પ્રથમ પ્રયોગશાળા હતી, જેણે માઓવાદ અને તેના ‘ચીની રસ્તા’ નું પતન સંપૂર્ણપણે ઉજાગર કરીને એ સ્પષ્ટ કરી દીધું કે ચીનની ક્રાંતિમાંથી માઓવાદીઓએ જે તારણો તારવ્યા હતા, તે એકદમ ભ્રામક અને ખોટા હતા.  

ચીનમાં માઓવાદનો ઉદય અને વિકાસ, સીધી રીતે ૧૯૨૫-૨૭ની ચીની ક્રાંતિમાં સર્વહારાની પરાજય સાથે જોડાયેલો છે, કે જે સ્તાલીન દ્વારા નિર્દેશિત કોમીન્ટર્નની ખોખલી નીતિઓને કારણે ચીની સર્વહારા પર લાદવામાં આવ્યો હતો.

 
સ્તાલીનવાદી કોમીન્ટર્નની આ નીતિઓ, એક ભ્રામક મેન્શેવિક અનુમાન પર આધારિત હતી કે ચીનની રાષ્ટ્રીય બુર્જુઆજી(પૂંજીપતિ-મુડીદાર વર્ગ) ક્રાંતિકારી છે અને ક્રાંતિની સહયોગી છે. આ નીતિઓએ ૧૯૨૫-૨૭ની ચીની ક્રાંતિમાં મજૂરોને લાચાર કર્યા કે અભૂતપૂર્વ વીરતા અને બલિદાનો પછી હાથમાં આવેલી રાજકીય સત્તા તેઓ બુર્જુઆ કોમીન્તાંગને હવાલે કરી તેમની સમક્ષ આત્મસમર્પણ કરી દે અને આ રીતે,  બુર્જુઆ કોમીન્તાંગની પાછળ બાંધીને, ચીની કોમ્યુનીસ્ટ પાર્ટીને તેની અક્ષમ બંદી બનાવી દીધી. પછી ચ્યાંગ કાય શેકે હઝારો કોમ્યુનીસ્ટ નેતાઓ અને કાર્યકર્તાઓ, યુવાઓ અને મજૂરોનું ખૂન કરાવી ચીની સર્વહારાને એકદમ કિનારે લગાવી દઈ નગ્ન આતંક અને દમનના જોર પર પોતાનું રાજ સ્થાપિત કરી દીધું.

આ દમનની શરૂઆત થતા જ માઓ ત્સે તુંગના નેતૃત્વમાં કોમ્યુનીસ્ટ પાર્ટીનું એક જૂથ, કે જે બુર્જુઆ કોમીન્તાંગના દક્ષીણ પક્ષમાં સક્રિય હતું અને સ્તાલિનની મેન્શેવિક નીતિઓનું અંધ સમર્થક હતું, તે શાંઘાઈ અને કેંટનમાંથી ભાગી નીકળ્યું અને જીવ બચાવવા માટે દૂરવર્તી ગ્રામીણ વિસ્તારમાં આશ્રય લીધો. ત્યાં ચેન તુ શીઉ અને પેંગ શુ ત્સે જેવા મુખ્ય કોમ્યુનીસ્ટ નેતાઓએ ઈમાનદારીપૂર્વક સ્તાલીનની નીતિઓની ભરપૂર આલોચના કરી. ત્યાં જ માઓ ત્સે તુંગ એ નિષ્કર્ષ પર પહોંચ્યા કે ચીનમાં સર્વહારા, સર્વહારા ક્રાંતિને રસ્તે સત્તા પર નહિ આવે; કે રાષ્ટ્રીય પૂંજીપતિ વર્ગ ક્રાંતિકારી શક્તિ છે અને એટલે મજૂરોએ ખેડૂતો તેમજ રાષ્ટ્રીય પૂંજીપતિ અને નિમ્ન પૂંજીપતિ વર્ગની સાથે મળી મોરચો બનાવવો પડશે. આ મોરચાને માઓએ ‘ચાર વર્ગોનો મોરચો’ કહ્યો.

શહેરો અને ઔધૌગિક મજૂરો(સર્વહારા) તરફ પીઠ ફેરવી લીધા પછી, માઓવાદીઓ દૂરવર્તી ગ્રામીણ ક્ષેત્રોમાં ખેડૂતોને સંગઠિત કરીને તેમની જ વચ્ચે પાર્ટી અને સશસ્ત્ર ટુકડીઓ સંગઠિત કરવા લાગ્યા. રશિયન ઓક્ટોબર ક્રાંતિનાં વારસાનો અને લાલ ઝંડાનો ઉપયોગ કરવાની સાથે જ માઓવાદીઓએ કોમ્યુનીસ્ટ પાર્ટીના મર્મને તેના સર્વહારા નીહીતાર્થોથી સંપૂર્ણપણે અલગ કરી દીધો. સાધારણ હડતાલો અને સશસ્ત્ર વિદ્રોહની જે નીતિઓ થકી શાંઘાઈમાં ક્રાંતિકારી સર્વહારાએ માર્ચ ૧૯૨૬માં જ સત્તા છીનવી લીધી હતી, તે નીતિઓની અવગણના કરીને માઓવાદીઓએ તેમની કાર્યવાહીઓ ખેડૂત વિદ્રોહ પર કેન્દ્રિત કરી લીધી અને તેટલા પૂરતી જ સીમિત કરી દીધી.

કોમીન્તાંગ દ્વારા ‘ઘેરો અને નષ્ટ કરો’ અભિયાન હેઠળ માઓની સૈનિક રણનીતિનું સંપૂર્ણપણે પતન થઇ ગયું, જ્યારે તે ખેડૂત સશસ્ત્ર જૂથોનો બારમો ભાગ પણ ન બચાવી શક્યો અને ‘આધાર વિસ્તારો’ છોડીને પહાડો તરફ ભાગવાની ફરજ પડી.

તેટલામાં જ, દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધમાં, ૧૯૪૫માં, જાપાન હાર્યું અને ચ્યાંગના સંરક્ષક અમેરિકાની સાથે સ્તાલીને તેહરાનમાં સંધી કરી લીધી. રશિયન લશ્કરો મંચુરિયામાં દાખલ થયા અને કોમીન્તાંગને તાઈવાન ભાગી છૂટવાનો સુરક્ષિત રસ્તો આપીને, અને સર્વહારાને ઉપેક્ષિત જ રાખીને, માઓએ ખેડૂતોની સશસ્ત્ર ટુકડીઓ દ્વારા ૧૯૪૯માં ચીન પર કબ્ઝો કરી લીધો. આ હતો માઓનો ‘ચીની રસ્તો’.

‘ચીની રસ્તો’ એટલે :

(૧) કૃષિપ્રધાન દેશોમાં મજૂરો અશક્ત છે અને એટલે તેઓ સત્તા લઈને પોતાની તાનાશાહી સ્થાપિત કરવા માટે સક્ષમ નથી.

(૨) પછાત દેશોમાં રાષ્ટ્રીય પૂંજીપતિ વર્ગ ક્રાંતિકારી છે અને તેઓ ક્રાંતિના સાથીદાર છે.

(૩) આવા દેશોમાં ક્રાંતિ માટે ચાર વર્ગો-પૂંજીપતિ, નિમ્ન પૂંજીપતિ, ખેડૂત અને મજૂર વર્ગનો સંયુક્ત મોરચો બનાવવો પડશે.

(૪) સર્વહારાએ પોતાની સત્તા સ્થાપિત કરવા માટે પેહલા ‘બુર્જુઆ ગણરાજ્ય’ ના એક સમગ્ર કાર્યકાળમાંથી પસાર થવાની સાથે સાથે પૂંજીવાદનો વિકાસ કરવો પડશે.

જે ચીની રસ્તો ચીનમાં ખરાબ રીતે નિષ્ફળ રહ્યો અને જેણે ચીનમાં સત્તા મજૂર વર્ગને બદલે નિમ્ન પૂંજીવાદી માઓવાદી બ્યુરોક્રેસીના હાથમાં સૌપી દીધી હતી, તે જ ચીની રસ્તાને ૧૯૬૭માં ભારતમાં લાગુ કરવામાં આવ્યો. ભારતમાં પણ આ ‘ચીની રસ્તો’ તે જ રીતે નિષ્ફળ સાબિત થયો.

 આવો ખેડૂત સંઘર્ષ કેમ કે કોઈ સર્વહારા ક્રાંતિનો ખતરો ઉભો કરી શકે તેમ નહોતો, એટલે તેને માઓવાદી બ્યુરોક્રેસીનું સમર્થન અને સહયોગ મળી ગયો, પણ આ સહયોગ કોઈ ક્રાંતિકારી ઉદ્દેશથી વધારે રાષ્ટ્રીય હિતો દ્વારા વધારે પ્રેરિત હતો. પાકિસ્તાનમાં જનરલ યાહયા ખાનની મજૂર-ખેડૂત વિરોધી લશ્કરી તાનાશાહીને જનતાંત્રિક કેહનાર માઓ ભારતના બુર્જુઆ લોકતંત્રને ભ્રામક કહી રહ્યા હતા. ભારત કેમ કે તે વખતે સોવિયેત શિવિરમાં હતું એટલે ચીની બ્યુરોક્રેસી ભારતમાં આવા કોઈ વિપ્લવને પોતાના માટે હિતકારી ગણતી હતી. થોડા જ વર્ષોમાં માઓની આ ક્રન્તીકારીતા સ્પષ્ટ રીતે છતી થઇ ગયી. જ્યારે ૧૯૭૨માં વિએતનામ પર બોંબમારો થઇ રહ્યો હતો ત્યારે માઓએ અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિ રીચાર્ડ નિકસનને ચીનમાં રાજકીય મુલાકાત માટે આમંત્રિત કર્યા અને અમેરિકા-ચીન વચ્ચે દ્વિપક્ષીય વ્યાપાર તેમજ સૈનિક સહયોગ માટે કરાર કર્યો. અને ત્યારે જ અમેરિકાના શત્રુ સોવિયેત રશિયાને માઓએ પોતાનો પણ સૌથી મોટો દુશ્મન ઘોષિત કરીને અમેરિકાને છુટકારો આપી દીધો.

અહી ભારતમાં ચારુ મઝુમદાર અને કાનુ સાન્યાલના નેતૃત્વમાં સી.પી.આઈ.(એમ.)માંથી અલગ થયેલા માઓવાદીઓએ કોઈ ગહન રાજનૈતિક વિશ્લેષણ કર્યા વગર જ, ‘ક્ષેત્ર આધારિત સત્તા દખલ’, ‘વર્ગશત્રુઓનો સફાયો’ અને ‘બંદૂકો એકઠી કરો અભિયાન’ જેવા નારાઓ હેઠળ ‘ચીની રસ્તો’ આપનાવ્યો અને પ્રસ્તૂત કર્યો. સર્વહારા આંદોલનને ટ્રેડ યુનિયન આંદોલન માનીને અને મજૂરોને બદલે ખેડૂતો-આદીવાસીયોને ક્રાંતિની મુખ્ય શક્તિ માનીને સ્વયં માઓના પોતાના નિર્દેશન અને સહમતીથી તેમણે સશસ્ત્ર ખેડૂત સંઘર્ષનો રસ્તો અપનાવી લીધો અને પશ્ચિમ બંગાળના એક ગામ નક્સ્લબાડીમાં પ્રથમ હુમલો કર્યો.

“ચીની રસ્તા’ ની માઓવાદીઓની ખોટી સમજ, ક્રાંતિકારી માર્ક્સવાદ-લેનીનવાદ અને ઓક્ટોબર ક્રાંતિના નિષ્કર્ષોની એકદમ વિરુદ્ધ હતી. સર્વહારાની સ્વતંત્ર અને નેતૃત્વકારી ભૂમિકાને રેખાંકિત કરીને લેનિને માર્ચ ૧૯૧૭માં લખ્યું હતું,“પેટ્રોગ્રેડમાં મજૂર પ્રતિનિધીઓની સોવિયેત, સૈનિકો અને ખેડૂતો સાથે તથા કૃષિ મજૂરો સાથે, વિશેષતઃ અને સર્વપ્રથમ અંતોક્ત સાથે, જી હા, ખેડૂતોની પણ પેહલા ખેતમજૂરો સાથે સંબંધ સ્થાપિત કરી રહી છે.” લેનિને લખ્યું,“ મજૂર પ્રતિનિધિઓની સોવીયેતો અને ખેડૂત પ્રતિનિધિઓની સોવીયેતો- આ છે આપણું સૌથી પેહલું કામ. અને તેના માટે અમે ખેતમજૂરોની અલગ સોવીયેતો તો બનાવીશું જ, પરંતુ સંપતિહિન અને સૌથી ગરીબ ખેડૂતોને સંપન્ન ખેડૂતોથી અલગ સંગઠિત પણ કરીશું.” લેનિન ફરી જોર દઈને લખે છે,“અહી ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં મજૂર પ્રતિનિધિઓની સોવીયેતોનું તેમજ અન્ય ખેડૂત પ્રતિનિધિઓની સોવીયેતોથી અલગ, દૈનિક મજૂરોની વિશેષ સોવીયેતોનું તુરતજ સંગઠન, આપણા તાત્કાલિક કાર્યભાર રૂપે આપણી સામે છે.”  ત્યાં જ એના પચાસ વર્ષ પછી ભારતમાં ખેતિહર મજૂરોના ખેડૂતોથી અલગ અને સ્વતંત્ર સંગઠનના વિરોધમાં ચારુ મઝુમદારે લખ્યું,“ખેતમજૂરોનું અલગ સંગઠન આપણા ઉદ્દેશ માટે સહાયક નહિ નીવડે. ઉલટું તે અર્થવાદ પર આધારિત ટ્રેડ યુનિયન પ્રવૃત્તિને પ્રોત્સાહિત કરશે અને ખેડૂતો સાથે ખેતમજૂરોના ટકરાવોનું કારણ બનશે.”

 અહી સ્પષ્ટ થતું જાય છે કે ‘ચીની રસ્તા’ ની માઓવાદી સમજ કઈ રીતે સર્વહારા અને તેની સ્વતંત્ર નેતૃત્વકારી ભૂમિકાની વિરોધી છે અને એટલે ક્રાંતિની પણ વિરોધી છે. કેમ કે મજૂરોનું સ્વતંત્ર સંગઠન અને ક્રાંતિકારી અંદોલન પર તેમનું નેતૃત્વ ક્રાંતિની સફળતાની અનિવાર્ય શરત છે અને આ નેતૃત્વ ક્રાંતિ પછી તેમની એકલ વર્ગ તાનાશાહીમાં રૂપાંતરિત થઇ જશે.

અત્યાર સુધી ભારતમાં કોમ્યુનીસ્ટ આંદોલન પર સ્તાલીનવાદીઓનું નિયંત્રણ હતું. પણ સ્તાલીનની મૃત્યુ અને ખુશ્ચેવ દ્વારા તેની નિંદા થયા પછી આમનામાં વિભાજન પ્રવુત્તિ ઝડપી બની છે. ૧૯૬૪ના વિભાજન પછી હવે બીજું વિભાજન થવા જઈ રહ્યું હતું. સ્તાલીનાવાદીઓનો ઈતિહાસ ભારતમાં પણ એકદમ કાળો રહ્યો છે. સ્તાલિનના સીધા નિર્દેશ પર તેમણે પેહલા બ્રિટીશ શાસકોનો સાથ આપ્યો અને ઉપનીવેશવાદ વિરોધી આંદોલનનો ખુલ્લો વિરોધ કર્યો. પછી ૧૯૪૭માં ભારતીય ઉપમહાદ્વીપના સાંપ્રદાયિક વિભાજનનું પણ સમર્થન કર્યું. ૧૯૪૮માં તેલંગાણા આંદોલનમાં સંક્ષિપ્ત હિસ્સેદારી કરી પરંતુ સ્તાલિનનો નિર્દેશ મળ્યા પછી સ્તાલીનવાદીઓએ તેને અતિવામપંથી વિચલન કહીને તેની નિંદા કરી. ૧૯૪૭ પછી સ્તાલીનવાદીઓ, નેહરુની બુર્જુઆ સરકારને પ્રગતિશીલ અને જનવાદી ગણાવતા રહ્યા ત્યારપછી ઇન્દિરા સરકારનું પણ સમર્થન કરતા રહ્યા.

 ઈમાનદાર અને પ્રતિબદ્ધ કોમ્યુનીસ્ટ કાર્યકર્તાઓ કાં તો સ્તાલીનવાદી પાર્ટીઓમાં હતા નહિ, જેઓ હતા તેઓ પાર્ટીમાં ગુંગળામણ અનુભવતા હતા, અને અન્ય કાં તો દિગ્ભ્રમિત હતા, વ્યગ્ર હતા. કેમ કે સ્તાલીનવાદની ધારણા હતી કે બુર્જુઆજી(પૂંજીપતિ વર્ગ) પ્રગતિશીલ છે અને એટલે જનવાદી ક્રાંતિ બુર્જુઆજીના અધીનાયાક્ત્વ માં સંપન્ન થશે, જેથી કરીને સ્તાલીનવાદી પાર્ટીઓએ ક્રાંતિની જનવાદી અવસ્થાના નામ પર બુર્જુઆજી સાથે મજબૂત તાલમેલ બાનાવી રાખ્યો હતો, સ્તાલીનાવાદી પાર્ટીઓ બુર્જુઆ સંસદવાદના કાદવમાં ફંસાઈ ગયી હતી અને સર્વહારા સત્તા માટે સંઘર્ષનો એ ખોખલા આધાર પર નિષેધ કરી રહી હતી કે ભારતમાં પેહલા ‘જનવાદી ક્રાંતિ’ નો કાર્યકાળ સમાપ્ત થવાની પ્રતીક્ષા કરવી પડશે તેના સમાપ્ત થયા પછી જ સમાજવાદી ક્રાંતિ માટે આગળ વધી શકીશું.

 આવી સ્થિતિમાં, નિષ્ક્રિય સ્તાલીનાવાદી નેતાઓ વિરુદ્ધ વિદ્રોહનો ઝંડો ઉઠાવીને માઓવાદીઓએ હઝારો ઈમાનદાર અને પ્રતિબદ્ધ કાર્યકર્તાઓને વિદ્રોહ માટે આહ્વાન કર્યું અને આ કાર્યકર્તાઓએ, કે જેમાના બહુધા યુવાન હતા, તેમના સમર્થનમાં આગળ આવ્યા. બુર્જુઆ સંસદવાદના જે કાદવમાં સ્તાલીનાવાદી પાર્ટીઓ ક્રાંતિકારી આંદોલનને ઘસડી લઇ ગયી હતી, ક્રાંતિ માટે વ્યગ્ર યુવાનોને આ આહ્વાનમાં, એ કાદવમાંથી બહાર નીકળવાની આશા દેખાઈ.

 નક્સલવાદી આંદોલને ‘આર્થિક નિર્ધારણવાદ’ માંથી ઉપજેલી એ માન્યતાને ખોટી સાબિત કરી દીધી કે પૂંજીવાદનો વિકાસ ક્રાંતિના જનવાદી કાર્યભારોને ઉકેલી દે છે, ઉકેલી શકે છે. એણે સ્પષ્ટ કરી દીધું કે પછાત દેશોમાં પૂંજીવાદનો વિશિષ્ટ વિકાસ જનવાદી કાર્યભારોને ઉકેલવાને બદલે એને વધારે જટિલ બનાવી દે છે અને આંતરિક વિરોધાભાસોનું સમાધાન કરવાને બદલે એને પરાકાષ્ઠા સુધી પહોંચાડી દે છે. એણે બતાવી દીધું કે ભારતમાં પૂંજીવાદના વિકાસની સાથે સાથે કૃષિસંકટ વધારે વિકરાળ સ્વરૂપ ધારણ કરી રહ્યું છે અને લંબિત(પેન્ડીંગ) ‘ભૂમિસુધારો’ ની સાથે જ હવે ગ્રામીણ બેરોજગારી વધુ વિકરાળ સ્વરૂપે સામે આવી રહી છે; કે ૧૯૪૭માં ભારતમાં સ્થાપિત બુર્જુઆ સત્તા કૃષિ સુધારો, જાતિવાદ અને જાતિગત ઉત્પીડન, રાષ્ટ્રીય સમસ્યાઓ વગેરે સહીત અન્ય તમામ જનવાદી કાર્યભારોમાંથી કોઈ પણનું નિરાકરણ લાવી શકી નથી, ન લાવી શકવા માટે સક્ષમ છે; કે પછાત દેશોમાં ‘જનવાદી ગણરાજ્ય’ બસ આવું જ હોય શકે; કે જનવાદી કાર્યભારો માત્ર ક્રાંતિકારી સર્વહારા સત્તા જ હલ કરી શકે.

પરંતુ માઓવાદી નેતાઓ આ સમજી શક્યા નહિ. એક તરફ તો તેઓ ‘બુર્જુઆ ગણરાજ્ય’ ની સ્થાપના અને બીજી તરફ કૃષિ ક્રાંતિને ગામડાઓની જ અંદર સંપન્ન કર્યે જવાના ભ્રમમાં હતા અને તેથી રાષ્ટ્રીય આંદોલનને બદલે ‘સ્થાનીય સત્તા દખલ’ માટે સંઘર્ષ કરવા લાગ્યા, કેમ કે ખેડૂત આંદોલન આથી વધારે આગળ વધી શકે નહિ. તેઓ એ ન સમજી શક્યા કે કૃષિ ક્રાંતિ જંગલ અને ગામડાઓમાં નહિ, પણ દેલ્હી જેવા મોટા શહેરોમાં પૂંજીપતિ વર્ગ અને મજૂર વર્ગની સીધી ટક્કરમાં સફળ થશે. એ નિર્ણાયક ક્રાંતિકારી સંઘર્ષમાં ખેડૂત સંઘર્ષ મહત્વપૂર્ણ પરંતુ દ્વિતિયક ભૂમિકામાં રહેશે. સર્વહારાને ખેડૂત સંઘર્ષની પૂંછ સમઝીને, શહેરી મજૂરોની ભૂમિકા વિષે ચારુ મઝુમદારે લખ્યું હતું,“અગ્રણી મજૂરો સશસ્ત્ર સંઘર્ષમાં ભાગ લેવા માટે ગામડાઓમાં આવશે. આ મજૂર વર્ગનું મુખ્ય કાર્ય છે: “હથિયારો એકઠા કરો અને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં સશસ્ત્ર સંઘર્ષ માટે આધાર ક્ષેત્રો તૈયાર કરો.’ આ છે મજૂર વર્ગની રાજનીતિ, સત્તા મેળવવાની રાજનીતિ.” 

૧૯૬૦ના દાયકાનો અંતિમ સમય સમગ્ર દુનિયામાં પૂંજીવાદ માટે સંકટનો સમય હતો, જે દરમિયાન મજૂરો સહીત મહેનતકશ જનતા પૂંજીવાદની વિરુદ્ધ ઉદ્વેલિત હતી. એક વાસ્તવિક ક્રાંતિ માટે બધી જ પૂર્વાવાસ્થાઓ હાજર હતી. પણ આ માઓવાદી નેતૃત્વ રાજનૈતિક રીતે એકદમ અશક્ત હતું અને એ અઘરા કાર્યભારો સંપન્ન કરવા માટે અક્ષમ હતું, કે જે એતિહાસિક પરિસ્થિતિઓએ પ્રસ્તૂત કર્યા હતા. ‘કોમ્યુનીસ્ટ ક્રાંતિકારીઓની સંયોજન સમિતિ’ ના નામે જે પાર્ટીનું ગઠન થયું હતું, તેનું રાજનૈતિક સ્તર કેટલું નિમ્ન હતું એ ચારુ મઝુમદારના પ્રસિદ્ધ ‘આઠ દસ્તાવેજો’ વાંચીને સરળતાથી સમજી શકાય છે. તેઓ ક્રાંતિના એ જ જુના-કાલાતીત “દ્વિસ્તરીય ક્રાંતિ” ના સિદ્ધાંત સાથે જોડાયેલા હતા, જેને તેઓ “ચીની રસ્તો” સમજતા હતા. તેમણે એ તો કહ્યું કે ક્રાંતિનો રસ્તો મુખ્ય રીતે સંસદમાં થઈને પસાર નથી થતો અને મુખ્ય રીતે તે સશસ્ત્ર સંઘર્ષમાંથી પસાર થાય છે, પરંતુ રાજનૈતિક રીતે તેઓ એ જ મેન્શેવિક કાર્યક્રમ સાથે જોડાયેલા રહ્યા, જેને રશિયન ઓક્ટોબર ક્રાંતિએ સકારાત્મક રીતે અને ચીની ક્રાંતિએ નકારાત્મક રીતે પ્રતિક્રાંતિકારી સાબિત કરી દીધો હતો. વર્ગશત્રુઓને ચિન્હિત કર્યા પછી પણ તેઓ એ જુના વિશ્લેષણથી આગળ ન જઈ શક્યા અને સામ્રાજ્યવાદ-સામંતવાદને દુશ્મન માનવાની સાથે તેઓ રાષ્ટ્રીય પૂંજીપતિ વર્ગને ક્રાંતિકારી અને ક્રાંતિ માટે સહયોગકારી સમજતા રહ્યા. પરિણામસ્વરૂપે મજૂરોને રાષ્ટ્રીય સ્તર પર સંગઠિત કરીને પાર્ટીને કતારબદ્ધ કરવાને બદલે, તેઓ ગામડાઓમાં સશસ્ત્ર સંઘર્ષ કરવા લાગ્યા અને સર્વહારા નેતૃત્વનો પ્રશ્ન માત્ર શબ્દાડંબર પૂરતો જ સીમિત રહ્યો. માઓવાદી નેતૃત્વનું મુખ ખેડૂત વર્ગની તરફ અને પીઠ મજૂરો તરફ રહી. તેઓ એ સમજવામાં અસમર્થ નીવડ્યા કે ખેડૂત વર્ગ પૂંજીવાદ નહિ, પણ પૂર્વ-પૂંજીવાદી, મધ્યયુગીન ઉત્પાદન પ્રણાલીની ઉપજ છે, જેને પૂંજીવાદે અસ્થાયી રીતે પોતાનામાં સમાવી તો લીધો છે, પરંતુ એક સ્વતંત્ર વર્ગના સ્વરૂપે એનું કોઈ ભવિષ્ય નથી.

 ભારત સહીત પૂરી દુનિયાનો ઈતિહાસ ખેડૂત-સંઘર્ષોથી ભરપૂર છે. પણ આ ખેડૂત-સંઘર્ષોનો અંત દર વખતે કાં તો પરાજયમાં અથવા તો એક આતતાયી સત્તાને બદલે સાથે બીજી આતતાયી સત્તાના આવિર્ભાવમાં થયો છે. ખેડૂત વર્ગનો ઉપયોગ આ આતતાયી સત્તાખોરોના સત્તા સંઘર્ષમાં માત્ર તોપોના ચારા તરીકે થયો છે. આ એતિહાસિક ક્રમ સદીઓ સુધી ચાલ્યો, ત્યાં સુધી ચાલ્યો કે જ્યાં સુધીમાં પૂંજીવાદ અને એટલે સર્વહારા વર્ગ અસ્તિત્વમાં ન આવી ગયો. સર્વહારા વર્ગના સ્વરૂપમાં ખેડૂત વર્ગને એક એવો નેતા મળી ગયો કે જેના નેતૃત્વ હેઠળ પહેલીવાર આતતાયીઓ અને શોષકોની સમગ્ર જમાતને- જમીનદારો,સાહુકારો અને પૂંજીપતિઓને- પડકાર કરી, તેમની વિરુદ્ધ નિર્ણાયક સંઘર્ષ કરી, તેમના શાસનને ઉથલાવીને વર્ગ-વિહીન સમાનાતાપૂર્ણ સમાજવાદી સમાજનું નિર્માણ કરી શકાય. પરંતુ આ સમજવામાં અસમર્થ માઓવાદી નેતાઓ ગામડાઓ અને ખેડૂતો તરફ મુખ રાખીને નરોદનીકોની જેમ ઇતિહાસમાં પાછળ તરફ જોઈ રહ્યા હતા.

ઓક્ટોબર ક્રાંતિએ એ સ્પષ્ટ કરી દીધું હતું કે ખેડૂત વર્ગ રાષ્ટ્રીય સ્તર પર સંગઠિત થઈને પણ પૂંજીવાદી શાસનને ન ઉથલી શકે; કે ખેડૂત વર્ગ કાં તો પૂંજીપતિ વર્ગ અથવા તો મજૂર વર્ગની પાછળ જ ચાલી શકે; કે ખેડૂત વર્ગની ભૂમિકા ક્યારેય નેતૃત્વકારી કે સ્વતંત્ર ન હોય શકે; કે ગામડું શહેરનું નેતૃત્વ ન કરી શકે; કે ક્રાંતિ માટે ખેડૂતોને મજૂર વર્ગની પાછળ અને તેના નેતૃત્વમાં સંગઠિત થવું પડશે; કે મજૂર વર્ગ અને ખેડૂત વર્ગ વચ્ચે આ એકતાનો આધાર પૂંજીપતિઓ-જમીનદારો પ્રતિ તેમનો સહિયારો વિરોધ હશે અને એ સહિયારો વિરોધ સર્વહારા વર્ગના એકલ અધિનાયકત્વની ધરી પર ટકેલો હશે. આ નિષ્કર્ષને ભૂલી જવાને કારણે જ રશિયામાં ફેબ્રુઆરી ૧૯૧૭માં ક્રાંતિ નિષ્ફળ થઇ; તે જ રીતે ચીનમાં ૧૯૨૫-૨૭માં ક્રાંતિ નિષ્ફળ થઇ; ૧૯૪૯માં માઓવાદી બ્યુરોક્રેસી, ચીની મજૂર વર્ગને દરકિનાર કરીને સત્તામાં આવી ગઈ.

રશિયન ક્રાંતિના મહાન નેતા લીઓન ત્રોત્સ્કીએ સ્પષ્ટ કર્યું હતું કે પછાત દેશોમાં ક્રાંતિ યુરોપને જેમ બે ચરણમાં વિભાજીત થયેલી નહિ હોય. સામ્રાજ્યવાદના સમયમાં બંને ચરણ- જનવાદી અને સમાજવાદી- એક જ સર્વહારા ક્રાંતિમાં ગૂંથાયેલા હશે અને આ ક્રાંતિ સર્વહારાના એકલ વર્ગ અધિનાયકત્વ હેઠળ સંપન્ન થશે. લેનીનની એપ્રિલ થીસીસે અને રશિયન ક્રાંતિના વાસ્તવિક વિકાસે ત્રોત્સ્કીના આ વિશ્લેષણને પ્રમાણિત કરી બતાવ્યું હતું.

 માઓવાદ, ચીની ક્રાંતિ જ નહિ, પણ રશિયન ક્રાંતિની પણ ખોટી સ્તાલીનવાદી-મેન્શેવિક સમજ પર આધારિત છે. આ ખોટી સમજ ફેબ્રુઆરી ક્રાંતિને જનવાદી અને ઓક્ટોબર ક્રાંતિને સમાજવાદી ક્રાંતિ માને છે, રશિયન ક્રાંતિના સતત પ્રવાહને બે ચરણોમાં વિભાજીત કરે છે, અને એ જ આધાર પર તે આ ખોટા નિષ્કર્ષ પર પહુંચે છે કે સર્વહારા અધિનાયકત્વ સૂદૂર ભવિષ્યમાં સમાજવાદી ક્રાંતિ દરમિયાન સ્થાપિત થશે અને તેની પેહલા બુર્જુઆજીના અધિનાયકત્વમાં જનવાદી ક્રાંતિ સંપન્ન થશે. જનવાદી ક્રાંતિનો આ ભ્રમ અંતતઃ સ્તાલીન અને માઓના સહયાત્રીઓ દ્વારા સર્વહારા અધિનાયકત્વનો વિરોધ કરવાનું કારણ બને છે. અમે અનેકાનેક વખત સ્પષ્ટ કર્યું છે કે સ્તાલીન-બુખારીન જેવા બોલ્શેવિક અને મેન્શેવિક નેતાઓની આ ખોટી સમજને લીધે જ રશિયન ક્રાંતિ ફેબ્રુઆરીમાં નિષ્ફળ થઈને અટકી ગયી. કેમ કે તેઓ સર્વહારા અધિનાયકત્વની વિરુદ્ધ હતા અને એટલે મજૂરોના હાથમાં આવેલી સત્તા એમણે પૂંજીપતિઓની અસ્થાયી સરકારને સ્વેચ્છાથી જ સોંપી દીધી હતી. ત્રોત્સ્કીના ‘સતત ક્રાંતિ’ ના સિદ્ધાંત પર આધારિત અને તેની સમર્થક- લેનીનની એપ્રિલ થીસીસે બોલ્શેવિક પાર્ટીને ‘સર્વહારા અધિનાયકત્વ’ તરફ પૂનર્નિર્દેશિત કરી અને ઓક્ટોબરમાં મજૂર વર્ગનું આ અધિનાયકત્વ સ્થાપિત કરીને ફેબ્રુઆરીમાં અટકી પડેલી જનવાદી ક્રાંતિને તૂરતજ તીવ્રતાથી શરુ કરવાની સાથે જ સમાજવાદી કાર્યભારોને પણ સંબદ્ધ રૂપે ઉકેલવાનું શરુ કર્યું.

 સ્તાલીન અને માઓએ રશિયન અને ચીની ક્રાંતિઓમાંથી તારવેલા તારણો ખોટા તો હતા જ, પણ નીજી સ્વાર્થની દ્રષ્ટીએ આ તારણો તેમના માટે હિતકારી પણ હતા અને તેમના રાજનૈતિક દુષ્કૃત્યોને છુપાવવાનું કામ કરતા. આ નેતાઓએ સ્તાલીન અને માઓના પુસ્તકો તો ગોખી નાખ્યા પણ એ ન જોઈ શક્યા કે ચીન અને રશિયાના રસ્તાને અલગ કરીને સ્તાલીન અને માઓએ સર્વહારા ક્રાંતિના મસ્તકને જ તેના ધડથી અલગ કરી નાખ્યું હતું.

માર્ક્સવાદી આંદોલનના પૂનર્નિર્દેશન, અને યુવાઓ, મજૂરોને ઓક્ટોબર ક્રાંતિના બોધપાઠ વડે સશસ્ત્ર કર્યે જવાનો મહત્વપૂર્ણ કાર્યભાર સામે હતો. પણ માઓવાદી નેતાઓએ તેની અવગણના કરીને, ‘બંદૂકો એકઠી કરવાના’ અને ‘વર્ગશત્રુઓના સફાયાના’ નામ પર સત્તા પર સીધો જ પ્રહાર કરવાનો પ્રસ્તાવ આપ્યો. ચારુએ કહ્યું કે દેશ કે પ્રદેશમાં નહિ તો, ગામડાઓમાં જ શત્રુઓ પર આક્રમણ કરો. એક ખેડૂત સંઘર્ષ માટે આ રણનીતિ યોગ્ય હતી, પણ માર્ક્સવાદી હોવાનો દાવો કરનારી એક પાર્ટી માટે સંપૂર્ણપણે અયોગ્ય. પાર્ટીનું કામ હતું કે ખેડૂત સંઘર્ષોને રાષ્ટ્રીય સ્તર પર ઘનીભૂત અને ફળીભૂત કરવા માટે મોટા શહેરોમાં સર્વહારાઓને સંગઠિત અને આંદોલિત કરવા તેમજ ક્રાંતિકારી સર્વહારા આંદોલનની ધરી પર, તેની ચારે તરફ સૈંકડો નક્સલબાડીને સર્વહારા ક્રાંતિની દિશા દઈ રસ્તો બતાવવો. પરંતુ દિગ્ભ્રમિત માઓવાદી નેતાઓ ‘નક્સલબાડીને’ જ ‘એકમાત્ર રસ્તો’ ગણાવવા લાગ્યા. આ રસ્તો આપણને રશિયા અને ચીનની ક્રાંતિમાંથી મળેલા બોધપાઠોથી દૂર અને તેમની વિરુદ્ધ લઇ જનારો હતો.

 નક્સલબાડીના ખેડૂત સંઘર્ષની ચિનગારીઓ મોટા શહેરોમાં યુવાઓ અને મજૂરો સુધી પહોંચી તો ખરી, અને મોટા પ્રમાણમાં તેઓ આંદોલિત પણ થયા, પરંતુ માઓવાદી નેતાઓ, અને તેના ‘ચીની રસ્તાની’ વિરુદ્ધાર્થી થીસીસ આ ચિનગારીના એક વિસ્ફોટ બનવા માટે બાધારૂપ હતી. માઓવાદીઓએ ક્રાંતિને ઉલટે માથે ઉથલાવી નાખી- કે શહેરો ગામડાઓની પાછળ ચાલશે અને મજૂરો ખેડૂતો-આદિવાસિયોની પાછળ. ઉલટી ગંગા પહાડ પર!
 

માઓવાદી પૂર્વાગ્રહોમાં ફંસાયેલા અને મજૂર આંદોલનના ક્રાંતિકારી કોણને સમજવામાં અસમર્થ આ નેતાઓ તેને ‘અર્થવાદી’, ‘ટ્રેડ યુનિયનવાદી’ ગણાવતા રહ્યા. માત્ર હાથ હલાવીને પૂંજીવાદને હચમચાવી શકનાર સર્વહારાની જાદુઈ શક્તિની તેઓ અવગણના કરતા રહ્યા. ભારતની પૂંજીવાદી સત્તાની સરખામણી ગત સદીની યુરોપિયન પૂંજીવાદી સત્તાઓ સાથે કરીને તેઓ એ વાહિયાત નિષ્કર્ષ પર પહોંચ્યા કે ભારતમાં સત્તા પૂંજીવાદી નહિ, પણ સામંતી અને સામ્રાજ્યવાદની દલાલ છે. પૂંજીપતિ વર્ગની તમામ શાખાઓએ જે રીતે નક્સલબાડી વિદ્રોહનો વિરોધ કર્યો અને તેનું દમન કરવા માટે એકજુટતા બતાવી, તેથી સ્તાલીન-માઓની આ શિક્ષા ખોટી સાબિત થઇ અને તેની આ સારહીનાતા વધુ સ્પષ્ટ થઇ ગયી કે પૂંજીપતિ વર્ગની રાષ્ટ્રીય-જનવાદી શાખાઓ ક્રાંતિની પક્ષધર છે. 

ખરેખર તો માઓવાદી નેતાઓનું કદ અને તેમનો નિમ્ન પૂંજીવાદી કાર્યક્રમ, વાસ્તવિક ક્રાંતિના કાર્યભારોને સમતુલ્ય જ ન હતો.

આંદોલનનું દમન શરુ થતા જ માઓવાદી નેતાઓ ભાગી છૂટ્યા. વિનોદ મિશ્રાના નેતૃત્વ હેઠળ ઘણા બધાઓએ આંદોલનની જ નિંદા કરી અને ફરી બુર્જુઆ સંસદવાદ તરફ પ્રયાણ કર્યું, પછી તેમાં જ ફંસાયેલા રહી ગયા. શરૂઆતમાં બુર્જુઆ સંસદવાદમાં ફંસાયેલી સ્તાલીનવાદી પાર્ટીઓમાંથી અલગ થયેલા અને પછી નક્સલવાદી આંદોલનમાં સક્રિય રહેલા આ નેતાઓ અંતે સીપીઆઈ(એમ.એલ. લિબરેશન)ના બેનર હેઠળ એકત્ર અને સક્રિય થયા અને ફરીથી બુર્જુઆ સંસદવાદના કાદવમાં ફંસાઈ ગયા. તેમની આ પાર્ટી કોઈ પણ દ્રષ્ટીએ સ્તાલીનવાદની અન્ય બંને પાર્ટી- સીપીઆઇ અને સીપીઆઇ(એમ)થી અલગ નથી. નક્સલબાડીના ભાગેડુંઓની અન્ય એક પાર્ટી- કોમ્યુનીસ્ટ લીગ ઓફ ઇન્ડિયા (સી.એલ.આઈ.) ના નામે બનેલી આ પાર્ટીના રાજનૈતિક પતનની તો હદ જ થઇ ગયી; સી.એલ.આઈ. એ સશસ્ત્ર સંઘર્ષ છોડવા માટે એ બહાનું બનાવ્યું કે જે જનવાદી ક્રાંતિ માટે સશસ્ત્ર સંઘર્ષ શરુ કરવામાં આવ્યો હતો, એના કાર્યભાર તો ૧૯૬૦નાં દાયકામાં, એટલે કે નેહરુ સરકારના નેતુત્વમાં જ સંપન્ન થઇ ગયા હતા અને તેથી હવે ક્રાંતિ તેના બીજા ચરણ- સમાજવાદી ક્રાંતિમાં પ્રવેશ કરી ચુકી છે. સી.એલ.આઈ. કેટલાય જૂથોમાં વિખેરાઈ ગઈ અને હવે પાર્ટીને બદલે વિવિધ એન.જી.ઓ., ટ્રસ્ટ, પ્રતિષ્ઠાન, પ્રકાશન જેવા ઉપક્રમોમાં કાર્યરત છે. અનેક જૂથોના એકીકરણથી બનેલી અને અત્યાર સુધી બચી રહેલી માઓવાદીઓની એકમાત્ર પાર્ટી- સીપીઆઇ(માઓવાદી) ઓછા-વધતા પ્રમાણમાં ‘ચીની રસ્તાના’ એ જ જુના મેન્શેવિક કાર્યક્રમનું અનુસરણ કરે છે. અને તે આજે કોઈ પણ મજૂર-ખેડૂત આંદોલનનું પ્રતિનિધિત્વ નથી કરતી. આ પાર્ટી અત્યાર સુધી એક પછી એક બુર્જુઆ પાર્ટી સાથે ગઠબંધનમાં રહી છે, જેમાં ઝારખંડ મુક્તિ મોરચા, તેલુગુ દેશમ, કોંગ્રેસ, બસપા વગેરે શામિલ છે. પશ્ચિમ બંગાળમાં આ પાર્ટીએ ગત વિધાનસભા ચૂંટણીમાં ખુલ્લી રીતે તૃણમુલ કોંગ્રેસ માટે પ્રચાર કર્યો હતો અને તેને સત્તામાં લાવવા માટે આ માઓવાદી પાર્ટીએ અગત્યની ભૂમિકા ભજવી હતી. ‘ચીની રસ્તાની’ આ માઓવાદી સમજનું અનુસરણ કરનાર અન્ય નાની-મોટી પાર્ટીઓ અને સંગઠનો પણ, પરાજય, વિખંડન અને હતાશા વચ્ચે પતન તરફ ધસી રહ્યા છે. 

રશિયા અને ચીનની ક્રાંતિઓની ભ્રામક સમજ અને સ્તાલીનાવાદી-મેન્શેવિક કાર્યક્રમ પર આધારિત, માઓવાદનો આં ઉપક્રમ, ભારત જ નહિ, પણ ઇન્ડોનેશિયાથી નેપાળ, અને લેટીન અમેરિકાથી અફ્રિકા સુધી, દુનિયાના દરેક ભાગમાં, આ જ રીતે ઉલટે માથે પતનની ગર્તમાં જઈ ડૂબ્યો.

ભારતમાં જનવાદી ક્રાંતિના કાર્યભારોને નક્સલ આંદોલને રેખાંકિત તો કર્યા, પણ પોતાના માઓવાદી-સ્તાલીનવાદી-મેન્શેવિક નેતૃત્વ અને કાર્યક્રમને કારણે આ અંદોલન એ કાર્યભારોને ઉકેલી ન શક્યું. ત્યારપછી એ વધુ ને વધુ જટિલ થતા ગયા છે; વણઉકેલાયેલા આ વિરોધો વધુ ને વધુ તીખા થતા ગયા છે. પૂંજીવાદના વિકાસે આ કાર્યભારોને ઉકેલવાને બદલે નવા વિરોધો ઉત્પન્ન કરી તેની સાથે ગુંથી નાખ્યા છે, જેમને ભવિષ્યની સર્વહારા ક્રાંતિ સર્વહારા અધિનાયકત્વ હેઠળ એક અતુટ અને સતત ક્રાંતિકારી પ્રક્રિયા દરમિયાન ઉકેલશે, અને આ ક્રાંતિ વિશ્વ સમાજવાદી ક્રાંતિનો એક અભિન્ન અવયવ હશે.